6 Energie+ nr 5 oktober 2012Er is verrassend weinig zicht op de aard vande nieuwe energie-initiatieven. Schattin-gen vari?ren tussen de honderd endriehonderd initiatieven. Het loont om daareens kritisch naar te kijken. Een recent overzichtvan Frank Boon van de Universiteit Utrecht telt149 lokale duurzame energiebedrijven. In ditoverzicht staan ze allemaal door elkaar, maar eris wel verschil tussen een gevestigde windco-operatie, een wijkinitiatief of een nieuw lokaalnutsbedrijf. Daarnaast is het belangrijk wie eraan het roer staat: burgers, ondernemers of deoverheid.Als we alleen kijken we naar de echte burgerini-tiatieven, dus zonder ondernemers en overheid,dan zien we de volgende typen initiatieven:? Windco?peraties? Nieuwe nuts of lokale duurzame energiebe-drijven? Zonneco?peraties, collectieve inkoopactiesen zonneprojectenOm deze initiatieven heen ontwikkelt zich eenschil aan koepels, belangenbehartigers,dienstverleners en kennisplatforms. Hele-maal zuiver is de indeling niet, omdat wind- enzonneco?peraties feitelijk ook lokaleenergiebedrijven zijn. Ze hebben echter eeneigen ontwikkelingsdynamiek, waardoor hetzinnig is ze als aparte categorie te zien.Burgerparticipatie in commerci?le projectenen plannen van gemeenten, zoals De-On inFlevoland, worden niet onder de burgerinitia-tieven gerekend.Niet nieuwBurgerinitiatieven op het gebied van energiezijn niet nieuw. Eind jaren tachtig, begin jarennegentig gingen burgers in co?peratief verbandEnergieke bottom-upin de lage landenDe kranten staan vol met stadslandbouwers, zorgco?peraties, broodfond-sen en lokale energieco?peraties. Overal slaan zelfredzame burgers dehanden ineen en gaan ze aan de slag met de herinrichting van het publiekedomein onder het motto `Power to the People'. De zelforganiserende bur-germacht is opvallend aanwezig in de energiesector, met de oprichting vanlokale energieco?peraties en de organisatie van collectieve inkoopactiestot gevolg. Beleidsmakers vragen zich af wat ze met deze ontwikkelingenaan moeten. Ook zijn er vragen over de effectiviteit. Zet het wel zoden aande dijk? Gaan we de omslag naar duurzaam hiermee maken?Tekst Anne Marieke Schwencke, zelfstandig energieonderzoekernr 5 oktober 2012 Energie+ 7windmolens bouwen en exploiteren metfinanciering door eigen leden. Van de 15middelgrote windco?peraties zijn de meesteopgericht in deze periode. Inmiddels is het eengevestigde sector die al jaren renderend draait.Lokale duurzame energiebedrijven en-co?peraties, ook wel nieuwe nuts genoemd,zijn wel nieuw. Dit zijn lokale bedrijven diezich richten zich op ??n of meer van devolgende zaken: collectieve inkoop, lokaalopwekken en leveren van groene stroom ofgas aan lokale gemeenschap, financieringvan en participatie in duurzame energiepro-jecten en energiebesparing.TexelEnergie was in 2007 het eerste lokaleduurzame energiebedrijf en vanaf die tijdgaan de ontwikkelingen snel. Er komen bijnaelke dag nieuwe bedrijfjes bij: van deAmelander Energie Co?peratie in 2009 tothet Olympische Energiebedrijf Amsterdamin juni 2012. Er zijn al negentien lokaleenergiebedrijven als co?peratieve vereni-ging of als stichting geregistreerd. Nog zekerzeventien staan er in de startblokken.De nieuwe nuts verschillen onderlingaanzienlijk, allereerst in omvang. De tweegrootste zijn TexelEnergie en GrunnegerPower, met respectievelijk 3000 en 3500leden. Grunneger Power is al jaren actief,maar is pas sinds april 2012 een lokaalenergiebedrijf. Deze twee zijn groter dan degrootste windco?peraties: De Windvogel,Deltawind en Zeeuwind met respectievelijk2200, 1300 en 1400 leden. DeA uit Apeldoornen de Noord-Hollandse Energieco?peratiehebben elk ongeveer 500 leden. Lochem-Energie, Onze Energie en Energie Dongenhebben er rond de 200. CALorie Energie enEnergie Co?peratie Noordseveld volgen metrond de 50 leden. De rest is klein, metuitzondering van het Utrechtse EnergieU met260 leden. Hoe klein ook, het aantal nieuwenuts neemt onmiskenbaar toe. En dat isopmerkelijk.Collectieve inkoopIn de praktijk beginnen nieuwe nuts vaak metcollectieve inkoop en lokale levering vangroene energie. Onder het motto `samenstaan we sterk', bedingen de co?peratiesgunstige prijzen voor hun klanten en leden bijgroene landelijke leveranciers zoals Green-choice, Trianel of De Vrije Energie Producent(DVEP). Wie de nieuwe nuts als regionalefront-offices van deze landelijke leveranciersziet, wordt echter streng terecht gewezen.Veel van deze initiatieven zijn namelijk juistontstaan uit ongenoegen met de marktmachtvan de grote leveranciers. Het gaat ze juist ommeer autonomie.Veel energieco?peraties hebben als doel omzelf energie opwekken, 100 procent duur-zaam en 100 procent lokaal. Projecten rondzonne-energie zijn het eenvoudigst terealiseren en veel nieuwe nuts zetten hunkaarten dan ook eerst in op zon. Maar er zijnook andere projecten. Zo heeft het lokaleenergiebedrijf ADEM Houten vergaandeplannen voor de renovatie van een water-krachtcentrale. Op andere plekken liggenplannen klaar voor biovergisting, warmtele-vering of geothermie.Daarnaast is er veel animo voor windprojec-ten. De co?peraties EnergieU uit Utrecht enOnze Energie uit Amsterdam Noord zettenstevig in op wind. Ze vinden dat wind momen-teel de meest effici?nte manier is om lokaalduurzame energie op te wekken. En het is ookfinancieel aantrekkelijk. Dat rendementen van5 tot 6 procent op ingelegd geld haalbaar zijn,bewijzen de oudere windco?peraties immersal jaren. Windprojecten zijn echter ookbijzonder lastig te realiseren en geven vaakaanleiding voor burgerinitiatieven die juist8 Energie+ nr 5 oktober 2012gericht zijn tegen windmolens. Een ge?rgerdeinwoner van de regio waar EnergieU opereert,beklaagt zich nu al over de niet geringegeluidsoverlast en psychedelische slagscha-duw van het toekomstige windpark. Ook hetAmsterdamse initiatief Onze Energie heeftmet toenemende weerstand tegen hunwindproject te maken.ZonnekoortsWijWillenZon, het initiatief van Urgenda enBetere Wereld koppelde bereidwillige kopersaan 50.000 vooraf ingekochte Chinesezonnepanelen. Het was een overdonderendsucces met een indrukwekkende olievlekwer-king. Het aantal collectieve inkoopacties issindsdien niet meer te tellen. Burgersorganiseren ze nu vaak zelf, in de eigen wijk.Of anderen doen het voor hen, zoals Vereni-ging Eigen Huis, Stichting Natuur & Milieu,windco?peraties en commerci?le aanbieders.Zonneco?peraties zoals de Zonvogel richtenzich specifiek op de realisatie van grootscha-lige zonprojecten.Creatieve participatiemodellen en huur-,leen- en koopconstructies ontstaan voorzonne-energie. Zonneparken op daken vangemeentehuizen of langs snelwegen wordenmogelijk gemaakt met financiering vanburgers. Bij 27 BoerzoektBuur-projectenfinancieren stedelingen een zonnecentrale ophet dak van een boerderij in ruil voor produc-ten. Het zorgt niet alleen voor duurzameenergie, maar haalt ook de banden aan tussenstad en platteland. De nieuwe initiatievenverlopen niet zonder problemen. Fiscale enwettelijke beperkingen rond saldering enzelflevering beperken bijvoorbeeld demogelijkheden. Een stevig lobbyoffensiefrond zelflevering, dat al jaren gevoerd wordtdoor de windco?peraties, wordt nog verderopgevoerd. Hierin spelen grote partijen, zoalsGreenchoice en Alliander, een proactieve rol.Burgerlijk enthousiasmeWaar komt het burgerlijk enthousiasme voorenergie vandaan? Voor de meeste burgersgaat het in de eerste plaats om de transitienaar een duurzame en betaalbare energie-voorziening en het klimaat. De overheid en deenergiesector laten het afweten, dus nemende nieuwe nuts het heft in handen. Energieco-operatie EnergieU verwoordt dat op haarwebsite zo: "Wij zijn het wachten op deoverheid en de grote energiebedrijven omactie te ondernemen beu. De verduurzamingE?n van de windmolens van Windco?peratie de Windvogel.nr 5 oktober 2012 Energie+ 9van de Nederlandse energievoorziening moeten kan sneller. Er zijn lokaal veel mogelijkhe-den om dit op te pakken."Daarnaast moet de energielevering ook voorburgers gewoon rendabel zijn. Jan WillemZwang van ADEM Houten is daar duidelijk over:"Ik doe het niet alleen voor het milieu." Deextra inkomsten uit energielevering zijn zekervoor agrarische gebieden belangrijk, schrijftCo?peratieve Vereniging voor Zonne-energieHesselnEnergie uit Oosterhesselen op haarwebsite. Toch is dat voor dit Drentse dorp nietdoorslaggevend. Samenwerken in de co?pera-tieve vereniging is ook gewoon leuk en gezelligen goed voor de saamhorigheid en deleefbaarheid van het dorp.De verschillende energie-initiatieven in hetland laten ook stevige maatschappijkritiekhoren. De Castricumse energieco?peratieCALorie verwoordt op haar website een breedgedragen sentiment: "We willen z?lf onzeenergie opwekken, onafhankelijk vankolencentrales in de Eemshaven en instabieleregio's als het Midden-Oosten of Rusland.Tientallen miljoenen euro's verdwijnen uit dedorpen van de gemeente Castricum via degrote energiemaatschappijen naar hetbuitenland. Als we een deel van dat geld inCastricum kunnen houden is dat goed voor delokale economie." AmsterdamEnergie roeptin een manifest op tot een kleinschaligere,menselijkere en veerkrachtigere toekomst.De inhoud van de kritiek van de energieco?-peraties wordt breed gedragen. Wat ze willenis: meer zelfvoorziening, autonomie,versterking van de lokale gemeenschap eneconomie en een meer menselijke maat. Erspreekt onverholen ongenoegen uit over degrote jongens, de gevestigde energiesector.Het zou wel eens de belangrijkste motorachter de opkomst van de nieuwe nutskunnen zijn, met de verkoop van Nuon aanVattenfall en Essent aan RWE in 2009 als debelangrijkste trigger.OpschalingDe lokale duurzame energiebeweging komtin een nieuw stadium. Binnen de bewegingwordt gepleit voor verzakelijking en opscha-ling. Er is een dienstverlenende sector aanhet ontstaan voor lokale duurzame energie.Nieuwe instanties, zoals e-Decentraal, HIEROpgewekt, Qurrent en Stichting EnergieTran-sitie Nederland (SETnl) nemen het stokje overvan de aanjagers van het eerste uur. Alleendoor de krachten te bundelen, op te schalenAnne Marieke Schwencke werkt sindsmidden jaren negentig als onderzoeker inde milieu-, fairtrade en ontwikkelingssec-tor. Ze richt zich momenteel op detransitiebeweging van onderaf. Deverkennende studie De EnergiekeBottomUp is op eigen titel uitgevoerd,aangezet door een onverbeterlijkenieuwsgierigheid en het besef dat deenergietransitie van onderaf belangrijk isin het grote spel: de transitie naar eenduurzame energievoorziening.Anne Marieke Schwencke werkt sindsVeel lokale initiatieven beginnen met degezamenlijke inkoop van zonnepanelen.en kennis uit te wisselen, kan klein grootworden, vinden zij. "Lokaal zo klein mogelijk,op provinciale en nationale schaal zo grootals nodig", stelt SETnl bijvoorbeeld. "Dit isnodig, want er zijn nog maar weinig koplopersgeslaagd om een succesvol project terealiseren. Veel initiatieven lopen stuk opgebrek aan kennis, onzekerheid betreffendefinanciering en belemmeringen in wet- enregelgeving", stelt e-Decentraal vast.Opvallend is de rol van de Stichting DOEN indit proces. Dit is een fonds van drie goede-doelenloterijen: de Nationale PostcodeLoterij, de VriendenLoterij en de BankGiroLoterij. Stichting DOEN heeft in februari 2011,samen met het Klimaatbureau en de Natuur-en Milieufederaties, 13,5 miljoen euro van deNationale Postcode Loterij ontvangen voor deoprichting van Qurrent. Ook de windprojec-ten van Onze Energie, EnergieU en Zeekrachthebben steun van deze stichting ontvangen.Stichting DOEN drukt daarmee een belang-rijke stempel op de verdere ontwikkeling vanlokale duurzame energie.Het proces van opschaling verloopt nietzonder de nodige spanningen. Bart JanKrouwel, voorzitter van e-Decentraal verteltin Energie+ 2011/6: "Binnen e-Decentraal iser een groot spanningsveld tussen dekleinschalige idealisten en de wat meerzakelijk ingestelde mensen die schaalvergro-ting willen. Dat zijn twee werelden die elkaarmoeilijk verstaan. Het is van groot belang datde initiatieven gezamenlijk optrekken. Je kunt100 procent fantastisch zijn, maar als je kleinbent bereik je vaak niet veel." Deze spanningtussen klein en groot is belangrijk op ditmoment. Moet klein wel groot worden, of kanveel klein samen toch iets groots opleveren?AmbitiesDe meeste lokale duurzame energiebedrijvenzijn klein. Zelfs TexelEnergie is met 4000klanten een relatief kleine speler op degroene energiemarkt. De ambities voor hetzelfstandig opwekken van energie zijn groot,maar het aantal succesvolle projecten is nogklein. Windenergie heeft de meeste potentie,maar juist hier zijn de vooruitzichtenmoeizaam door weerstand van burgers.Zonne-energie laat wel forse vooruitgangzien. Het ge?nstalleerde PV-vermogen stijgtflink, in 2011 met maar liefst 50 procent tenopzichte van 2010 volgens cijfers van het CBS.Volgens schattingen kan de zon rond 2030 inde volledige elektriciteitbehoefte vanNederlandse huishoudens voorzien. Dat isongeveer 20 procent van de totale stroompro-ductie. In dat geval zetten al die energiekeburgers samen toch flink wat zoden aan dedijk. Zelfvoorziening van huishoudens komtermee in zicht.Van onderopEr is sprake van een explosieve toename vanlokale duurzame energiebedrijven of nieuwenuts, een heropleving van de windco?peraties,een ware zonnekoorts en kritische en inven-tieve burgers met een sterke wens om het heftin eigen hand te nemen. Ze vinden creatievewegen om de zaak in beweging te krijgen, vaakbuiten de gevestigde belangen om. De waardehiervan zit in de opwaartse druk die hetcre?ert. "Met al die lokale en regionaleinitiatieven bouwt de nieuwe polder zich op.Niet meer top-down zoals vroeger, maar vanonderop." Zo omschrijft journaliste YvonneZonderop de opwaartse druk in haar boekPolderen 3.0. Het dwingt de politiek, bestuur-ders en de gevestigde energiesector tot eenreactie. De verwachting is dat de druk verderzal oplopen. Er staan nog veel meer nieuwenuts in de startblokken en de zonnekoorts isnog lang niet uitgeraasd. Deze beweging staatniet op zich zelf, maar is onderdeel van eengroter geheel. Jos van der Lans, cultuurpsycho-loog verwoordt het op 26 mei 2012 in Trouw alsvolgt: "Mensen willen de zeggenschap terugover zaken die hun levens raken, en vragen ominstituties die dat mogelijk maken. Het is hetopnieuw toe-eigenen van wat in een groot-schalige wereld verloren is gegaan. Het ismogelijk en het gebeurt al." De beweging vanonderop is al zichtbaar in de landbouw, dezorg, zelfs in verzekeringen door zogenaamdebroodfondsen en dus ook in de energie.