De eerste energieco?peratie ? het FrieseNoordenwind ? werd opgericht in 1986.Dit was het jaar van de kernramp inTjernobyl. De eerste Lagerweywindmolenswaren een feit, alleen de eigen thuismarktontbrak nog. Een groep burgers besloot dehanden ineen te slaan, trok de buidel eninvesteerde in de eerste Lagerwey. Dertig jaarlater is de windsector een economische spelervan formaat en grotendeels in commerci?lehanden, maar de burgerbeweging blijftondertussen onverminderd actief. De pioniersvan de jaren 80 en 90 zijn vanaf 2007 versterkt met een nieuwe lichting co?peraties.De inmiddels 300 energieco?peraties ontwikkelen windparken, experimenteren metzonneenergie, waterkracht en warmte enontwikkelen innovatieve investerings enfinancieringsvormen met hun partners. In ditartikel lichten we vier trends uit: de groei vanhet aantal co?peraties, de snelle opkomst vanAl 30 jaar pionieren inenergieco?peratiesTekst Anne Marieke SchwenckeIn november 2016 verscheen de Lokale Energie Monitor (LEM), de jaarlijksepeiling van HIER Opgewekt en ODE decentraal naar de stand van zaken in deco?peratieve energiesector. De resultaten: 20% meer energieco?peraties,een verdrievoudiging van het collectieve zonne-energievermogen, 40%meer co?peratieve wind en de opkomst van een lokale energiemarkt. 2016was het jaar van de postcoderoos, nieuwe burgerwindparken en grotezonneparken. Een jubileumjaar ook: in 1986 werd Noordenwind opgericht,de eerste Nederlandse energieco?peratie. Dertig jaar later pionierenburgers vrolijk verder. Hoe staat de co?peratieve beweging er voor?zonneenergie, de gestage uitbreiding vanco?peratieve windenergie en het ontstaan vaneen nieuwe nichemarkt voor lokale energie.Groei energieco?peratiesHet aantal co?peraties neemt nog steeds toe.Eind 2016 telt de LEM 313 co?peraties, waaronder de 19 oudere windco?peraties. Hierbij valtop dat nieuwe co?peraties vaak projectco?peraties zijn, opgericht voor ??n specifiek project.Waar lokale burgerco?peraties eerder starttenvanuit een wens om een dorp of stad of regio teverduurzamen, richten nieuwe initiatiefnemerszich in eerste instantie meer op de realisatievan ??n project. Als ze de smaak te pakken hebben, verbreden ze van daaruit. De postcoderoosregeling draagt daar aan bij. Friesland is dekoploper wat betreft het aantal co?peraties(per inwoner).Collectieve zon op stoomIn 2016 is collectieve zonneenergie echt opstoom gekomen. Het totale vermogen is verdrievoudigd ten opzichte van 2015. Dat isindrukwekkend aangezien er minstens 500 uurper project in zit, aldus de initiatiefnemers.Er zijn in 2016 zijn 67 nieuwe collectieve zonnedaken en parken gerealiseerd, waarmee hettotaal uitkomt op 167 projecten, 23 MWp zonvermogen, genoeg zonnestroom voor 6000huishoudens. Het overgrote deel van dezeDe situatie eind 2016In 2016 zijn 313 co?peraties actief, met 115MW aan opgesteld vermogen windenergieen 23 MWp zonne-energie. Ongeer 50.000co?peratieleden wekken samen genoegstroom op voor 70.000 huishoudens. Doorzelf 20 tot 30% ledenkapitaal in te brengen,maakten ze een investering van 170 miljoeneuro mogelijk in duurzame energie.De situatie eind 201626 Energie+ nr 1 maart 2017projecten bestaat uit relatief kleine projectenvan tussen 50 tot 200 zonnepanelen die samen54% van de collectieve zonnestroom opwekken(13 MWp van 23 MWp). De andere helft wordtopgewekt in drie grote zonneparken op Ameland, in Garyp en Breda, die alle drie in 2016 vanstart zijn gegaan. In 2012 pionierde Deltawindvoor het eerst met een grondgebonden zonnepark. Het zonnepark in Ouddorp aan Zee wasniet alleen het eerste zonnepark in co?peratiefbeheer, maar ook het eerste zonnepark vanNederland. De windpioniers pionierden alvroeg met zon. In 2016 kwamen er drie grotezonneparken bij, samen goed voor bijna 11MWp.De postcoderoosprojectenNa een aarzelende start, nam het aantal postcoderoosprojecten in 2016 snel toe. Co?peratieMorgen Groene Energie uit Eindhoven hadmedio 2014 de postcoderoosprimeur met zonnepark Ouverture, al snel gevolgd door tweeprojecten van de Haagse co?peratie de Zonnevogel en een project in Woerden, alle drie metontwikkelaar Solar Green Point. In 2015 zijn intotaal 13 projecten gerealiseerd waaronder hettot op heden grootste postcoderoosproject, hetzonnedak op de Fablohal in het Haarlemse DERamplaankwartier. De ervaringen in de praktijken een stevige lobby van onderop leiden tot verbetering en verruiming van de regeling. In 2016zijn er 38 postcoderoosprojecten bijgekomenwat het totale aantal op 55 brengt.3503002502001501005001985198619871988198919901991200520052005200520052010201120122013201420152016projectco?peratieenergieco?peraties projectco?peratiesandere partijen2016 2016256 57windco?peratie lokale co?peratieFiguur 1. Totaal aantal energieco?peraties per jaar.Figuur 2. Aantal energieco?peraties per provincie.50403020100FrieslandNoord-BrabantGelderlandGroningenNoord-HollandZuid-HollandUtrechtDrentheOverijsselLimburgFlevolandZeelandNederlandprojectco?peratie windco?peratie lokale co?peratieGrote zonneparken in 2016? Zonnepark Ameland is begin 2016 in gebruik genomen. De 23.000 zonnepanelen zijn voor eenderde in handen van de Amelander Energie Co?peratie (2 MWp). Het park is samen met degemeente Ameland en Eneco ontwikkeld, die ook ieder voor een derde eigenaar zijn. De investe-ring van ruim 7 miljoen euro is mede gefinancierd door leden van de co?peratie, door Eneco en degemeente Ameland, met ondersteuning van het Waddenfonds, en de provincie Friesland.? ZonneWIJde Breda is in december 2016 van start gegaan. Het is een initiatief van Breda-DuurSaam met het crowdfundingplatform Zonnepanelendelen. Met bijna 7.000 zonnepanelen,576 deelnemers en een investeringsbedrag van 2,3 miljoen euro is dit het grootste crowd-fundingproject voor zonne-energie in Nederland. Het leverde het ZonnepanelenDelen de presti-gieuze UNFCCC Momentum for Change Award van de VN op.? In het Friese Garyp is de bouw gestart van het grootste zonnepark van Nederland. Het is eeninitiatief van de 1900 bewoners van het Friese dorp, verenigd in de co?peratie Enerzjy Koope-raasje Garyp en ondersteund door de Friese Milieufederatie. Inmiddels liggen er 27.000zonnepanelen, die genoeg stroom produceren voor het dorp Garyp en drie omliggende dorpen.Begin 2017 wordt de eerste stroom geleverd.Grote zonneparken in 2016Co?peratief zonnepark vanSolar Green Point en Eneco bijde wijk Nieuw Terbregge.FotoEneconr 1 maart 2017 Energie+ 27Het blijft lastige en complexe materie, zo is tehoren in de sector. Een goed dak of grond is nietzomaar gevonden ? het is uiteindelijk andermans dak, de regeling is complex en wervingvan deelnemers vraagt veel aandacht en tijd.Tegelijkertijd worden mensen er ook steedshandiger in. Sommige projecten zijn binnen eenjaar gerealiseerd. Co?peraties helpen elkaar ofzoeken ondersteuning bij professionele dienstverleners. Zo zijn de projecten van de nieuweco?peraties Duurzaam Riel Goirle en Groenkracht Groenlo in korte tijd van de grond gekomen. Begin 2016 waren de co?peraties nog nietin beeld, eind van het jaar leverden hun projecten stroom.Vijftien van de 55 postcoderoosprojecten zijnmet ondersteuning van de dienstverlener Zonop Nederland (ZoN) gerealiseerd, een co?peratie van lokale projectco?peraties. ZoN is zelfontstaan uit een burgerinitiatief in AmsterdamNoord. De initiatiefnemers hebben inmiddels26 lokale projectco?peraties begeleid. InGelderland zijn vijf postcoderoosprojecten metondersteuning van AGEM, de co?peratie vangemeenten tot stand gekomen.In Friesland zijn in 2016 de eerste twee postcoderoosdaken gerealiseerd in Tjerkgaast enHeeg en is een innovatief concept uitgewerktvoor zeven Bildste zonnedaken met een periodieke vergoeding in plaats van een eenmaligeinleg. Het Friese MienskipsEnergie vindt ruimweerklank, onder andere bij de ProvincialeStaten van Fryslan die zich onlangs uitsprakenvoor groene Mienskipsstroom.Ook nieuw in 2016 was dat drie postcoderoosprojecten op initiatief van een bedrijf zijn ontstaan. Een mooi voorbeeld is verzekeraarAegon in Den Haag die haar dak beschikbaarstelde voor bewoners en samen met degemeente heeft gezocht naar een initiatiefgroep van mensen uit omringende wijken.Die groep is ontstaan en werkt sindsdien onderde naam Groenhofzicht aan een project van450 zonnepanelen. Begin 2017 is het zonnedakgedeeltelijk in gebruik is genomen.De SDE+regeling zet nog steeds meer zodenaan de dijk dan de postcoderoosregeling. Vanalle 167 zonprojecten is een kwart met een SDEsubsidie gerealiseerd. Deze leveren samen70% van de collectief opgewekte zonnestroom,meer dan de postcoderozen. De SDEprojectenzijn gemiddeld groter. Voor de echte opschalingblijft de SDE+ onmisbaar. In die zin is het zorgelijk dat een aantal grote projecten vertragingopliep toen de aanvraag in de eerste ronde vande SDE+ werd afgewezen. Van een aantal isinmiddels bekend dat ze in de tweede rondewel succes hebben gehad.Niet alles luktDe LEM 2016 geeft ook zicht op projecten dievertraging hebben opgelopen of zijn afgeblazen. Door jaarlijks vooruit te kijken, is het jaardaarop te zien wat er van de plannen terecht isgekomen. In Amsterdam zijn bijvoorbeeld vierprojecten van Zuiderlicht niet doorgegaanomdat er geen overeenstemming bereikt konworden over de vergoeding voor het dakgebruik met de dakeigenaren. Deze projectenhadden al een SDE+beschikking.Daarnaast zin plannen voor een groot zonneveld bij Teuge in Gelderland van EnergierijkVoorst stopgezet omdat er geen grond beschikbaar was. In Zutphen heeft de co?peratie ZETzich teruggetrokken uit de projectontwikkelingvan zonnepark Noordveen omdat het niet lukteom voldoende deelnemers te vinden.Zon in de pijplijnWat kunnen we verwachten voor de komendejaren? Allereerst dat de groei van het aantal collectieve zonnedaken en ?parken voorlopig nogwel even doorgaat. Voor 2017 liggen nog minstens 107 projecten op de tekentafel (36 MWp,140.000 zonnepanelen). Voor deze projectenzijn de vergunningen verleend, is indien nodigde subsidie aangevraagd en is de wervingbegonnen. Of ze ook echt gerealiseerd worden,is afwachten. Van een paar projecten is bekenddat hun aanvraag in de eerste SDE+voorjaarsronde 2016 is afgewezen. Of de initiatiefnemersvoldoende deelnemers weten te werven, is ookafwachten. Daarnaast zijn minstens 36 projecten in voorbereiding (46 MWp). Dit zijn vooralgrote zonneparken waarvoor het vergunningentraject is gestart. Dit soort projecten zie jeZeeuwind en Deltawind schalen op in Battenoert.FotoDeltawind28 Energie+ nr 1 maart 2017ruim van te voren aankomen. Dat geldt mindervoor de kleinere projecten waarvan initiatiefnemers mogelijk al met plannen rondlopen, maardie daar nog niet mee naar buiten zijn getreden.Co?peratieve windSinds die eerste Friese co?peratie hun Lagerwey liet draaien, werken de co?peratiesgestaag verder aan de uitbreiding van het collectieve windenergiebezit. In 2016 is 115 MWaan opgesteld windenergievermogen in co?peratief eigendom gerealiseerd. Dat is bijna 34MW meer dan in 2015. De co?peraties produceren daarmee genoeg stroom voor 65.000 huishoudens. De LEM is streng in het toerekenenvan vermogen aan co?peraties; als er sprake isvan gedeeld eigendom dan wordt alleen hetaandeel in co?peratief eigendom meegerekend. Bijvoorbeeld: de twee windturbines dievoor 25% in eigendom zijn van Deventer Energie tellen voor 25% mee. Deltawind, Zeeuwind,Kennemmerwind, de Eendragt en Noordenwindhebben een aantal parken in gedeeld eigendomof zijn aandeelhouder in grote windparken.De verwachting is dat gedeeld eigendom vakergaat voorkomen, deels een gevolg van hetwindbeleid dat aanstuurt op grootschaligewindparken in concentratiegebieden.In 2016 werkten Zeeuwind en Deltawind aanopschaling en vernieuwing van bestaandewindturbines en ?parken: in Battenoert en optwee andere locaties in Zeeland.In Nijmegen is eind december 2016 het eersteburgerwindpark van Gelderland geopend (vierturbines, 10 MW). Het is op 31 januari 2017 doorkoningin Maxima bezocht en is een krachtigvoorbeeld van lokale samenwerking tussen deGelderse milieufederatie, de energieco?peratie, ontwikkelaar Pim de Ridder, de gemeenteen omwonenden. De succesvolle wervingscampagne `Haal energie uit eigen molens' heeft eencommunicatieprijs gewonnen. Inmiddels werken de initiatiefnemers aan de combinatie vanwind met een groot zonnepark, opslag enmogelijk de omzetting van energie in warmte;Energielandschap de Grift.WindparkHellegatspleinopGoerreeOverflakkeedatookin2016vanstartging,iseenbijzonderelootaandeco?peratievestam.Ditparkvan3turbines(12MW)isaangekochtdoorenergiebedrijfQurrentenondergebrachtindeco?peratieQurrentwaarvanalle95.000Qurrentklantenlidzijn.Hetmodelwijktafvandeouderewindco?peraties:inditgevalparticiperendeledennamelijknietfinancieelinhetwindpark,maarkopenzedewindstroominbijQurrent.Alsklantzijnzeookmeteenlidvandeco?peratie.De Windcentrale heeft in 2016 een tiende windmolen gekocht en de co?peratie BoerenZwaluwopgericht. De stroom wordt door Greenchoicegeleverd aan de deelnemers.Een bijzondere actie die deels onder de radaris gebleven, is de aankoop van een oudebestaande windmolen in Zeewolde door zevenco?peraties. Dit geeft hen een positie als medeontwikkelaars in het megawindpark Zeewolde.Daarnaastzijnernogtweeprojectenwaarbijeenco?peratiedefinanci?leparticipatieheeftgeorganiseerd.Indezegevallenisgeensprakevanco?peratiefeigendom.DeBredaseenergieco?peratieBRESheefteenactieverolgespeeldinhetorganiserenvandeparticipatievoorhetWindparkHazeldonkBreda.Erisruim??nmiljoeneurodooruitgiftevanobligatiesopgehaald.BRESisgeeneigenaarenookgeenfinancier;departicipanteninvesterendirectinhetwindparkenkrijgencertificatenvanhetwindpark.BRESkrijgt1%rentepercertificaatuitgekeerdomnieuweontwikkelingentestimuleren.In de gemeente Oude IJsselstreek is WindparkNetterden gerealiseerd. Het park van zes windturbines is van Yard Energy en niet in co?peratief eigendom. AGEM, de co?peratie vangemeenten in de Achterhoek en het crowdfundingplatform Duurzaam Investeren hebbende participatie gefaciliteerd.Wind in de pijplijnErzitvoorminstens87MWwindindeco?peratievepijplijn.Bijna50MWdaarvanstaateind2019inwindparkKrammer,eeninitiatiefvanDeltawindenZeeuwind.SamenrealiserenzijhetgrootsteburgerinitiatiefvanNederland:34windmolensmeteengezamenlijkvermogenvan102MWopdeKrammersluizenopdegrensvandeZeeuwseeilandenenhetZuidHollandseGoereeOverflakkee.51%isineigendomvandetweeco?peraties.Deontwikkelingvanditparkisvoor100%vooreigenrekeningenrisico.Datiseennietgeringeopgave,wanthieriseenbedragvan7,5miljoenmeegemoeid,ingebrachtdoorde4000leden.Beideco?peratieswerkenWindmolen Elzevogel van ??n van de oudste co?peraties: De Windvogel.FotoDeWindvogelnr 1 maart 2017 Energie+ 29daarnaastnogaanopschalingvanhunbestaandeparken.DeLEMheeftnogzesprojectenmetco?peratiesopderadarwaarvandeplanprocedureszijngestart:tweeprojectenvanBetuwewindbijknooppuntDeilenophetAvriterrein,DeSpindlerinTilburg,windparkKoningspleijinArnhem,deovernamevandewindturbineBoekelermeerAlckmaerWindinAlkmaarenwindparkRietlandeninDenBosch.InGroningenzijndekleineE.A.Zmolensvan10kWpopulair.Dezekunnenzonderbestemmingsplanwijziginggerealiseerdworden.In2017gaanereenaantaldraaien:inReestdal,indestadGroningen,inSilwoldeenTinallinge.Wind op de lokale agendaInveelregio'szwengelenenergieco?peratiesdelokalediscussieoverwindenergieaan.Hierbijvaltopdathetco?peratievemodelbijgemeentensteedsmeerweerklankvindt.Zijredenerendatalsdewindturbinesopeigengrondgebieddraaienerbijvoorkeurooklokaalvangeprofiteerdwordt.InLimburghebbeneenaantalgemeentenendeprovincierichtlijnenopgesteldwaarinco?peratievewinddevoorkeurheeft.Eentientalprojectenisinvoorbereiding.Meestalgaathetomkleinschaligeparkenvan??ntotdriewindturbines.ErzijnplannenvanIJsselwind,deA,DrechtseWind,projectenlangsdeA16,inLimburg,Drenthe,inRidderkerk,Lansingerland,Wieringermeer,ZeewoldeenZwolle.Daar staat tegenover dat de zaak in Friesland enNoordHolland nog steeds op slot zit. Dit totfrustratie van de windco?peraties van het eerste uur die willen uitbreiden. Zo heeft de Friesedorpsmolen stichting Reduzum plannen liggenvoor een nieuwe windturbine, maar krijgt dezevooralsnog geen toestemming van de provincie. Ze mogen participeren in windpark Fryslanin het IJsselmeer, maar daar voelt men weinigvoor, een molen in het IJsselmeer is geendorpsmolen. Dit levert een wat ongemakkelijkesituatie op. Terwijl elders in het land hetdorpsmolenmodel steeds meer navolgingvindt, dreigen de oorspronkelijke Friese enNoordHollandse dorpsmolens te verdwijnen.In Overijssel waar windenergie een nieuwe ontwikkeling is, zijn de plannen voor WindparkLochter voorlopig stopgezet. De gemeenteHellendorn wil eerst alle mogelijkheden voorduurzame energie nader onderzoeken.Lokale energieTot slot staat de Lokale Energie Monitor stil bijde ontwikkeling van de lokale energiemarkt.Deze ontwikkeling van een nieuwe nichemarktis minstens zo interessant als de toename vande lokale productie. Voor 2010 bestond lokaleenergie (vrijwel) niet. Anno 2016 is het eengewild product; lokaal duurzaam opgewekt.Vrijwel alle energieleveranciers bieden tot debron herleidbare stroomproducten aan. Voornieuwe leveranciers als VandeBron is het corebusiness. Het was in 2012 nog ondenkbaar dateen grote internationaal energiebedrijf als GDFSuez zich zou profileren met een zonneparkdoor en voor de mensen of als ENGIE Opgewekt`herleidbare stroom' op de markt zou brengen.De stelling is goed verdedigbaar dat deze marktniet zou zijn ontstaan als de energieco?peraties de druk niet hadden opgevoerd op zowel devraag als aanbodkant. Het doel is steedsQurrent kocht drie turbines in windpark Hellegatsplein.FotoQurrent30 Energie+ nr 1 maart 2017serviceSamenwerken metco?peraties voorenergietransitieDoelstellingenwind op landIntegraleaanpak warmteNoordelijkepostcoderozenj r g 3 6 n r 4 d e c e m b e r 2 0 1 6Cover.indd 1 01-12-16 15:47Discussierond eigendomwindparkenWaterkracht uitde DommelImagoprobleemwarmtnettenScholen opzonne-energiej r g 3 6 n r 3 s e p t e m b e r 2 0 1 6Cover.indd 1 16-09-16 16:39Samenwerken metSamenwerken metSamenwerken metco?peraties voorco?peraties voorco?peraties voorenergietransitieenergietransitieenergietransitieenergietransitieco?peraties voorenergietransitieco?peraties voorco?peraties voorenergietransitieco?peraties voorco?peraties voorenergietransitieco?peraties voorIntegraleaanpak warmteNoordelijkepostcoderozenSalderinggedeeltelijkbehoudenGe?ntegreerdezonnepanelen Regelgevinggrondposities Tien jaarenergietransitiej r g 3 7 n r 1 m a a r t 2 0 17Energie+ expertblogEen groep representatieve professionals uit de energiesector vormt hetexpertpanel van Energie+. Regelmatig leest u een nieuw blog van eenvan de experts online. De redactie is nog op zoek naar nieuwe ledenvoor het blogpanel.Dus wilt u graag een paar keer per jaar schrijven overenergiegerelateerdeonderwerpenbinnenuwvakgebied?Stuur dan een mail naar energieplus@aeneas.nl.LeesdeblogsdoorhetscannenvandeQRcode,of ga naar www.energieplus.nl/expertblogs.Meest geraadpleegde artikelenjanuari t/m maart 20171. Noordelijke postcoderoosprojecten in de lift (Energie+ 2016/4)2.Samenwerking co?peraties en leveranciers levert veel op(Energie+ 2016/4)3.Vrienden mobiliseren rond duurzame energie (Energie+ 2016/4)Verder op www.energieplus.nlReageren?Heeft u een vraag of opmerking over Energie+?Neem dan contact met ons op.Aeneas Media T 0732051020Afdeling Lezersservice E lezersservice@aeneas.nlVeemarktkade 8, Ruimte 41215222 AE 'sHertogenboschAanmelden voor de nieuwsbrief?Stuur een email o.v.v. `Nieuwsbrief Energie+ 'naar lezersservice@aeneas.nl of ga naar www.energieplus.nl/lezersservice.? Het complete online archief vanEnergie+? Het laatste nieuws? Aankomende evenementen? InteressanteWebTVuitzendingen? Energie+ opTwitter:@energie_plusgeweest: het sluiten van de energie en economische kringloop, lokaal opwekken en afnemen, geldstromen lokaal houden en versterkenvan de gemeenschap, sociaal ?n duurzaam.Ruim 60% van alle co?peraties werkt samenmet een energieleverancier of met een van deco?peratieve leveranciers. Dit stelt hen in staatom lokale duurzame energie te leveren aan hunleden of mensen in de regio. De co?peraties DEUnie en Noordelijk Lokaal Duurzaam (NLD Energie) zijn ontstaan uit de co?peratieve bewegingzelf en nemen de handelsketen volledig in eigenhand. Ze hebben een leveranciersvergunning,kopen zelf in en leveren de energie door via deaangesloten co?peraties aan klanten. In totaalhebben 88 van de 313 co?peraties zich bij henaangesloten.Interessant zijn de ontwikkelingen op de aanbodmarkt: naarmate de vraag meer toeneemtkrijgt lokaal opgewekte stroom meer waarde.Energieleveranciers zijn serieus op zoek naarlokale stroom en dit versterkt de positie vanco?peraties met eigen productie. Zij verkopende stroom aan de energieleveranciers die hetvervolgens leveren aan de klanten. Als dit viaeen van de co?peratieve leveranciers verlooptdan wordt hiermee de kringloop van energie enzeggenschap gesloten.Eriseenboeiendediscussieaanhetontstaanoverdeherkomstvanstroomenhoedezehetbestegeborgdkanworden:doordirectinkopenbijdeproducent(viaeenpowerpurchaseagreement)ofviaaankoopvanGVO's.Nukanditnogopbeidemanieren.ZoverkooptZonneparkAmelandhaarstroomaanEnecoviaeenPPA,maareenderdevandeGVO'saanNLDenergie.Vroege burgerpioniersDe windco?peraties Windvogel en de Eendragtwaren vroege pioniers wat betreft zelflevering:ze bieden al jaren eigen windstroom aan hunleden. De Windvogel heeft het onderwerpstevig op de agenda gezet door een rechtszaakte voeren over energiebelasting over eigenstroom. Het leidde niet helemaal tot hetgewenste resultaat (namelijk geen belasting),maar wel tot een 100% belastingkorting in depostcoderoosregeling. Het essay de EnergiekeBottomup in Lage landen van 2012 bracht deopkomende burgerbeweging voor het eerst inkaart. De beweging was toen nog klein en deeigen productie gering, maar de verwachtingwas dat de co?peratieve beweging de gevestigde energiemarkt in beweging zou brengenmet `opwaartse druk en hinderlijke knaagkracht'. Die energiemarkt kon wel een gamechanger gebruiken, want het schoot allemaalniet erg op met de verduurzaming en de energietransitie.In 2016 zien we de game changers volop aanhet werk. Hoewel de burger maar een van devele pionnen is op het grote schaakbord, moetzijn rol niet onderschat worden. In hun nieuweboek Energy Democracy laten Craig Morris enArne Jungjohann zien hoe de Duitse burgerbeweging aan de wieg van de Energiewendestond. In Nederland waren de burgerwindco?peraties al een paar jaar bezig toen de eerste Duitse co?peraties aan de slag gingen metHollandse Lagerweys. De energieco?peratiesverdienen hun credits voor hun innovatievepioniersrol.nr 1 maart 2017 Energie+ 31